10 ciekawostek na temat cyny

10 ciekawostek o cynie
Źródło: Projekt własny / Nano Banana Pro

Cyna to jeden z najstarszych metali znanych ludzkości.

Ze względu na łatwą obróbkę była wykorzystywana już około 3000 lat p.n.e. Mimo tego, że każdy o niej słyszał, mało kto zna ciekawostki na temat cyny. Oto one: wybraliśmy 10 najlepszych! 

Skąd się wzięła nazwa cyna?

Nazwa „cyna” pochodzi od łacińskiego słowa stannum, które było używane w czasach starożytnych przez Rzymian. Symbol chemiczny Sn w układzie okresowym pierwiastków wywodzi się właśnie od stannum. Nazwa najprawdopodobniej wzięła się od starego słowa celtyckiego lub etruskiego, używanego w regionach, gdzie wydobywano cynę (czyli głównie Brytania i północna Hiszpania). 

Cyna łatwo się topi

Jej temperatura topnienia to tylko 231,9°C. Dla porównania, temperatura zwykłego ogniska to około 600-800°C, a w najgorętszym miejscu żaru może dochodzić nawet do powyżej 1000°C. Cynę więc można bez problemu stopić praktycznie w każdych warunkach. 

Te właściwości od wieków wykorzystywali ludzie, wykorzystując cynę do lutowania, czyli precyzyjnego łączenia elementów. Ponieważ topi się w niskiej temperaturze, nie uszkadza łączonych materiałów ze złota, srebra, miedzi czy stali, które mają znacznie wyższe temperatury topnienia. 

Cyna i jej stopy już w starożytności były używane do łączenia naczyń i biżuterii. 

W niskich temperaturach cyna niszczy się sama

Przy ujemnych temperaturach cyna przechodzi przemianę zwaną „zarazą cynową”:

• Powyżej 13,2°C stabilna jest cyna biała (β-Sn) – metaliczna, błyszcząca, ciągliwa.
• Poniżej 13,2°C termodynamicznie stabilna staje się szara cyna (α-Sn) – krucha, matowa, o strukturze podobnej do krzemu.

Podczas przemiany objętość cyny rośnie o około 26-27%. Przedmiot zaczyna się łuszczyć, pękać, aż w końcu się cyna rozpada się całkowicie. Zmiany najszybciej zachodzą w temperaturze od -30°C. Nie jest to przemiana natychmiastowa: może trwać miesiące lub lata. Niemniej cyna jest jednym z niewielu metali tak podanych na temperaturę, że niszczy się sam z siebie. Jako przykłady można podać zniszczone elementy cynowe wyposażenia w ekspedycjach polarnych czy stare piszczałki z czystej cyny, które potrafiły się rozsypywać w zimnych kościołach.

Właściwości cyny

Oprócz małej odporności na wysokie i niskie temperatury, cyna to pierwiastek chemiczny o szeregu innych właściwości, które pozwalają na jej szerokie zaadaptowanie w różnych sytuacjach życia codziennego. Na przykład do wyrobu przedmiotów codziennego użytku w przemyśle spożywczym (głównie cynowanie puszek do przechowywania żywności) i przemyśle elektronicznym.

• Twardość: miękka, kowalna, łatwo się odkształca i poddaje obróbce.
• Łupliwość: dobrze da się ciąć i wytłaczać w cienkie blaszki.
• Przewodnictwo elektryczne i cieplne: umiarkowane, gorsze od miedzi i srebra.
• Aktywność chemiczna: słaba; nie reaguje gwałtownie z wodą ani tlenem w temperaturze pokojowej.
• Stopy: dobrze łączy się z miedzią, ołowiem, srebrem (np. do lutowania i brązu).
• Odporność na korozję: duża, tworzy ochronną warstwę tlenku na powierzchni.
• Reakcje: reaguje z mocnymi kwasami i zasadami, np. HCl, NaOH
• Toksyczność: nietoksyczna i biologicznie obojętna.

Stop cyny i miedzi = epoka brązu

Epokę brązu zna chyba każdy z lekcji historii, ale niewielu pamięta, że jej nazwa pochodzi od stopu cyny i miedzi. Brąz powstawał z połączenia około 8–9 części miedzi z 1–2 częściami cyny. Taki skład chemiczny dawał materiał trwalszy i bardziej wytrzymały niż czysta miedź, a jednocześnie łatwy w obróbce. Dzięki temu cyna stała się surowcem strategicznym – bez niej produkcja brązu byłaby niemożliwa. Z tego stopu wytwarzano broń, taką jak miecze, groty i siekiery, narzędzia typu sierpy, noże i dłuta, a także ozdoby, w tym bransolety i fibule.

W epoce brązu ważnym państwem była Wielka Brytania: już 3300 lat temu cyna tam wydobywana pokonywała tysiące kilometrów, by znaleźć się w miejscach takich jak Francja czy Izrael. 

Ciekawym stopem cyny jest także odmiana brązu, spiż: jest to stop miedzi z cyną, cynkiem i ołowiem, który był używany głównie do odlewania dzwonów i armat.

Cyna jest kluczowa dla elektroniki

Każdy smartfon, komputer, samochód elektryczny czy turbina wiatrowa zawiera dziesiątki–setki połączeń cynowych. Typowy smartfon ma w sobie około 0,7–1,2 grama cyny. Niska temperatura topnienia, świetna zwilżalność miedzi, dobre przewodnictwo elektryczne i odporność na korozję powodują, że cyna jest fundamentalnym metalem dla elektroniki. Najczęściej wykorzystuje się stopy:

• Cyna-miedź (Sn-Cu);
• Cyna-srebro (Sn-Ag);
• Sn–Ag–Cu (SAC).

Wcześniej świetnym stopem było połączenie cyny z ołowiem, ale ze względu na toksyczność ołowiu w UE zakazano jego stosowania (chociaż w przemyśle wojskowym, gdzie liczy się przede wszystkim niezawodność, nadal jest stosowany). 

Amalgamat — połączenie cyny z rtęcią, które możesz mieć w plombach

Jeszcze nie tak dawno amalgamat był najpopularniejszym stopem stosowanym do plombowania zębów. A co zawierał? Głównie rtęć (około 50%), srebro (30%), cynę (15%) i miedź (5%). Cyna jest jednym z nielicznych metali, które mogą tworzyć stop z rtęcią.

Nikomu nie trzeba tłumaczyć, że rtęć jest toksyczna. Mimo to w UE zakaz stosowania plomb z amalgamatem działa dopiero od 1 stycznia 2025 r. 

Cynowanie, czyli jak cyna pokrywa puszki konserwowe

Puszki od piwa są zazwyczaj aluminiowe. A puszki od konserw? Stalowe lub żelazne. A stal i żelazo rdzewieją, szczególnie w kontakcie z wilgocią. Jak zatem tego uniknąć? Pokrywając stalową lub żelazną puszkę powłoką z warstwy cyny. Dzięki temu żywność jest chroniona przed kontaktem z metalem. Cyna zapobiega korozji i ogranicza ryzyko spożycia nadmiaru żelaza lub innych metali. 

Gdzie są największa złoża cyny?

Największe złoża cyny na świecie znajdują się głównie w Azji (Chiny, Indonezja, Malezja, Tajlandia) i Ameryce Południowej (Peru, Boliwia). Mniejsze złoża są zlokalizowane w Australii, Brazylii i Rosji. Drugie co do wielkości złoża Cyny znajdują się w Demokratycznej Republice Konga, ale wydobycie ze względów politycznych i logistycznych jest niewielkie.

Cyna — metal dla ubogich

Początkowo cyna była metalem bardzo cenionym, jednak z czasem straciła na znaczeniu. Była zbyt kowalna, nietrwała i zbyt powszechna. Jej miejsce zajęły metale solidniejsze, takie jak złoto i srebro na dworach i w kościołach. Zwykli ludzie zadowalali się wyrobami z brązu. Cyna stała się symbolem ubogich wieśniaków, co zresztą do dziś ma odzwierciedlenie, głównie w języku angielskim. Np. tin roof - w sensie nietrwałości czy tin god - ktoś, kto uważa się za kogoś bardzo ważnego (boga), a w rzeczywistości znaczy niewiele.