Źródło: Ideogram
Zastanawiasz się, jaka jest historia pieniądza i kiedy powstały pierwsze pieniądze?
Jakie były powody powstania pieniądza? Z jakiego okresu pochodzą pierwsze monety? Kiedy banknoty zastąpiły monety w obiegu?
Dlaczego powstały pieniądze?
W odległych czasach przed naszą erą pieniędzy, jakie znamy dzisiaj, nie było. Ludzie utrzymywali się z tego, co sami wyhodowali, upolowali, zebrali i wytworzyli. A jeśli potrzebowali czegoś innego, wymieniali się po prostu z innymi ludźmi. Kojarzycie filmy o czasach kolonialnych w Ameryce? Na wielu znajdziecie świetne przykłady, jak to wyglądało: Indianin polował na zwierzęta, oprawiał ich skóry, a potem skóry wymieniał na przykładowo narzędzia.
System barterowy sprawdzał się przez długi czas, ale w końcu przestał być wystarczający. Decydującym czynnikiem był przede wszystkim rozwój handlu. Wcześniej wymieniano się w obrębie własnych wiosek lub z najbliższymi. Wraz z rozwojem handlu transport towarów przeznaczonych na wymianę zaczął być problematyczny. Weźmy na przykład rolnika, który chce wymienić zboże na narzędzia, wykonane przez kowala. Jednak lokalny kowal nie potrzebuje zboża. Trzeba więc szukać takiego, który zechce dokonać wymiany. I tu powstał problem, po pierwsze z transportem, po drugie ze znalezieniem osoby zainteresowanej wymianą. To nie obecne czasy, gdzie kupca możemy znaleźć przez internet. Trzeba było wziąć worek ziarna na plecy (pamiętaj, że nie każdy miał konia czy choćby osła) i wędrować do okolicznych wiosek w nadziei na powodzenie.
Historia pieniądza i jego pierwszy odpowiednik — pośrednik wymiany
Pierwszym krokiem w stronę pieniędzy było wprowadzenie tak zwanych pośredników wymiany, czyli dóbr, które w danym miejscu i czasie można było bez problemu wymienić na inne dobra, ponieważ przedstawiały określoną wartość. Nawet obecnie system ten funkcjonuje w nieco zmodyfikowanej wersji: złoto, srebro, kamienie szlachetne przedstawiają określoną wartość i można nimi handlować. Na przykład masz złoty pierścionek, zanosisz go do jubilera, który go wycenia. W zamian za pierścionek możesz nabyć towar o określonej wartości, np. kolczyki.
Rolę pośredników wymiany pełniły nie tylko złoto i kamienie szlachetne, ale także ważne w danej społeczności towary. Jak na przykład wymienione wcześniej skóry, sól, zboże, oliwa. Kontynuujmy przykład z naszym kowalem. Nie potrzebuje zboża dla siebie, ale wie, że bez problemu wymieni zboże na przykład na mięso u rzeźnika.
Taki Indianin, który handlował skórami z białymi twarzami, używał właśnie pośredników wymiany, najczęściej skór. W codziennym życiu Indian skóry były dobrem bardzo wartościowym i przedstawiającym znaczną wartość. Na dodatek stosunkowo łatwo się je transportowało. Indianin potrzebował siekiery, więc brał kilka skór i szedł handlować.
System pośredników wymiany nie był idealny. Po pierwsze, trudno było przeliczać wartość towaru na różne dobra. Kowal dostaje worek zboża od rolnika, potem idzie i wymienia zboże na mięso u rzeźnika. Najpierw kowal musiał wycenić swój wyrób w zbożu, a porem rzeźnik swój towar także w zbożu. Po drugie, towary takie mogły się psuć, a także były nieporęczne w transporcie czy przechowywaniu. Po trzecie, wartość takiego pośrednika w czasie była zmienna. Na przykład w nieurodzajny rok zboże było dużo cenniejsze niż w latach obfitości.
Drugi odpowiednik pieniądza — płacidło
Z wyżej wymienionych powodów zaczęto odchodzić od systemu pośredników wymiany i zastępować je płacidłami, czyli odpowiednikami prawdziwego pieniądza. Były to na przykład wyroby z metalu (siekierki, czy też metalowe sztabki i bryłki), Jednak i one były nieporęczne w codziennym użyciu: chcesz kupić kosz jabłek, które mają wartość 1/4 metalowej siekierki i jak ją podzielisz?
W nie tak odległych czasach PRL-u ludność w Polsce na jakiś czas wróciła do tradycji używania płacideł. W zamian za uzyskanie czegoś „spod lady” można było zaoferować towary na tamten czas rzadko dostępne jak kawa, czekolada, markowy alkohol, jeansy.
Historia pieniądza: kiedy i gdzie powstały pierwsze pieniądze?
Pierwsze monety
Pierwsze znane ludzkości monety powstały w VII wieku p.n.e. w Lidii, krainie, która znajdowała się w zachodniej Azji Mniejszej, na obszarze dzisiejszej Turcji. Wykonywane były ze stopu złota i srebra, zwanego elektrum.
Wygodne w przechowywaniu, wygodne w transporcie, niepsujące się, zachowujące swoją wartość szybko zostały rozpowszechnione przez starożytnych Greków i Fenicjan.
Monety różniły się od wcześniej stosowanych bryłek kruszców tym, że były znormalizowane, czyli ostemplowane. Stempel na monecie był gwarancją wagi kruszcu, czyli jednocześnie pozwalał na określenie dokładnej wartości jednej monety. Stemple na monetach były to najczęściej pieczęcie lub oznaki osoby, która biła dane monety (np. pieczęć danego króla).
Mniej więcej w tym samym okresie monety pojawiły się (niezależnie) także w Chinach i Indiach. W Chinach początkowo rolę pieniądza pełniły cienkie, srebrne, prostokątne blaszki oraz miedziane monety. Sytuację wystandaryzował w 221 r. p.n.e. cesarz chiński Szy-Huang-ti, który wprowadził do obiegu jednolite okrągłe monety z kwadratowym otworem pośrodku. Wzór ten służył chińczykom aż do XX wieku.
Kolejne wieki przyniosły rozpowszechnienie monet jako środka płatniczego. Na przykład Rzym zaczął ich używać w okolicach IV w. p.n.e., a wiek później Kartagina. Warto wiedzieć, że monety były wytwarzane z różnych stopów metali, nie tylko ze złota i srebra. Na przykład Spartanie posługiwali się monetami spiżowymi, brązowymi lub żelaznymi. Dość często odnajdywane nawet w Polsce monety rzymskie, zwane potocznie rzymkami, były bite (w zależności od monety i okresu, z której pochodzi) ze złota, srebra, ale także z mosiądzu czy miedzi.
Pierwsze formy pieniądza papierowego
Sytuacja wyglądała następująco: bogate osoby miały dużo monet, które trzeba było odpowiednio zabezpieczyć przed rabunkiem. Starożytni nie odbiegali zachowaniem od nas: wielu z nas także nie chce przechowywać dużych sum we własnym domu, woląc powierzyć je bankom. Tak też i było w starożytności. Osoby majętne, zamiast trzymać monety w domach, deponowały je w bezpieczniejszych instytucjach, które posiadały dużo lepszą ochronę, niż ta, na którą mogła sobie pozwolić prywatna osoba. Były to na przykład skarbce świątynne czy zakłady złotnicze. W zamian za złożenie depozytu otrzymywały papierowy dokument, poświadczający, ile monet wpłynęło do skarbca. Dokument ten zwał się kwitem depozytowym.
Następnym naturalnym etapem był handel kwitami depozytowymi. Popatrz: jeden bogaty kupiec handluje z drugim. Pierwszy musi najpierw zabrać monety ze skarbca i przetransportować je do kontrahenta, przy okazji narażając się na rabunek. Drugi kupiec musi przetransportować monety z powrotem do skarbca i też mógł paść ofiarą grabieży. Dużo wygodniej było dostarczyć kwit depozytowy.
Takie są początki pierwszych papierowych pieniędzy, a co za nimi idzie, także banków.
Jak powstały pierwsze banki?
Początki bankowości przypisuje się cywilizacji Sumerów. To najprawdopodobniej tam powstały pierwsze, bardzo proste mechanizmy kredytowe. Na przykład rolnicy i kupcy zaciągali pożyczki w zbożu i w ziarnie oddawali pożyczkę + odsetki.
Nieco bardziej zaawansowany system został wprowadzony w starożytnej Grecji i Rzymie. To właśnie tam powstały pierwsze domy bankowe - Mensari. Były to pewnego rodzaju gildie kupieckie. Wtedy też upowszechniło się zjawisko, które do dziś znamy jako lichwa, czyli pożyczanie pieniędzy oraz towarów na procent. Rolę oddziałów banków pełniły najczęściej świątynie, które przyjmowały depozyty oraz udzielały pożyczek. W późniejszych czasach byli to najczęściej bogaci kupcy, zwani także lichwiarzami.
Pierwsze „prawdziwe” banki powstały jednak znacznie później, dopiero na przełomie XIV-XV wieku we Włoszech. Działały na podobnych zasadach, jak prywatni kupcy-lichwiarze, ale z tą różnicą, że wypracowały mechanizm współdziałania:
- Po pierwsze, rozpoczęły przyjmowanie depozytów na procent, co można uznać za pierwsze konta oszczędnościowe i lokaty.
- Po drugie, banki współpracowały pomiędzy sobą. Klient z jednego miasta mógł wpłacić pieniądze w swoim lokalnym banku. Otrzymywał za to weksel. Z wekslem mógł udać się do banku w innym mieście i tam wypłacić zdeponowaną kwotę. Możemy uznać to za pierwsze bankomaty oraz formę przelewów.
Najdłużej funkcjonującym bez przerwy bankiem na świecie jest obecnie Banca Monte dei Paschi di Siena. Swoją działalność rozpoczął w 1472 r. W jego przypadku można mówić o dosłownie wielowiekowej tradycji bankowania.
Kiedy pojawiły się pierwsze banknoty?
Pierwsze banknoty papierowe pojawiły się w Chinach w VII-IX w. n.e. Nieco później, w XIII w. zaczęli ich używać także Mongołowie. Europa dowiedziała się o pieniądzu papierowym dzięki Marco Polo, jednak pierwsze banknoty na terenie Europy zostały wyemitowane dopiero w wieku XVII.
Początki pieniądza papierowego wyglądały nieco inaczej niż obecnie. Używało się ich do wymiany na monety, zdeponowane wcześniej w banku. Stanowiły rodzaj bonów skarbowych. Z czasem zaczęły pojawiać się nadużycia ze strony banków, które wystawiały więcej bonów, niż posiadały monet w skarbcach. Postanowiono rozwiązać ten problem w taki sposób, że zabroniono zwykłym bankom drukowania banknotów. Mógł to robić tylko jeden bank — bank centralny. Pomimo tego w obiegu nadal pozostawało zbyt wiele banknotów w stosunku do liczby posiadanych monet. Papierowy pieniądz coraz bardziej tracił pokrycie w realnych kruszcach w monetach. Dlatego też kolejnym etapem było uznanie banknotów jako pełnoprawnego środka płatniczego. Już nie trzeba było ich wymieniać na monety, by móc dokonać zakupu.
Pieniądz elektroniczny
Wraz z rozwojem internetu i technologii pieniądz papierowy zaczął być wypierany przez pieniądz elektroniczny. Trend ten jest z roku na rok coraz bardziej widoczny. Co chwilę pojawiają się pomysły wprowadzenia limitów płatności gotówkowych (dla przedsiębiorstw obowiązują od dawna). Niektórzy mówią nawet o całkowitym zakazie płatności gotówkowych. Nic dziwnego: historię przepływu pieniądza elektronicznego łatwo jest prześledzić (np. dla US), a gotówki nie. Również emisja banknotów i monet kosztuje sporo pieniędzy. Na przykład produkcja monety 1 grosz szacunkowo kosztuje około 5 groszy.
Pieniądz elektroniczny z pewnością posiada wiele zalet. Pozwala na wykonywanie szybkich przelewów w obrębie całego świata. Można nim płacić za zakupy bez potrzeby posiadania gotówki. Systemy bankowe są obecnie bardzo dobrze zabezpieczone: większość przypadków kradzieży pieniędzy z konta wynika z nieostrożności samego użytkownika.
Krótka historia pieniądza w Polsce
Pierwsze polskie monety
Pierwsze denary
Za pierwszą polską monetę uznaje się denara Mieszka I. W ostatnich latach część historyków skłania się ku poglądowi, że w rzeczywistości nie była to moneta Mieszka I, a jego wnuka, Mieszka II. Przyjmując wersję pierwszą, monety te powstały pomiędzy rokiem 970 a 992.
Wiele monet powstało za panowania syna Mieszka I, Bolesława Chrobrego, w latach 992-1025. Najbardziej znaną monetą jest denar Princes Polonie, która datowana jest na około 1000 r. i była bita ze srebra wysokiej próby. Historycy są raczej zgodni co do tego, że monety te miały głównie znaczenie reprezentacyjne i były przeznaczone dla dworzan, natomiast ich zastosowanie jako środka płatniczego było niewielkie.
Kolejnym ważnym wydarzeniem w rozwoju polskiego systemu pieniężnego były lata panowania Bolesława II Śmiałego (1042-1082). We Wrocławiu i Krakowie założył dwie mennice państwowe, które biły denary na dużą skalę.
Pierwsze brakteaty
Za panowania Bolesława Krzywoustego (1107-1138) powstały pierwsze polskie brakteaty, czyli niewielkie, srebrne monety bite tylko jednostronnie.
Pierwsze grosze w Polsce
Pierwsze grosze praskie zostały wybite za czasów panowania Wacława II (1300-1305 r.). Pierwszy grosz był zupełnie czymś innym niż grosz współczesny: była to duża, gruba, srebrna moneta.
Nieco później pojawiły się pierwsze złote monety polskie. Był to floren Władysława Łokietka z około 1330 r. Znamy tylko jeden egzemplarz tej monety.
Pierwsze polskie grosze były bite za czasów Kazimierza Wielkiego (1333-1370) i miały wydźwięk bardziej polityczny niż ekonomiczny: miały zastąpić grosze praskie. Z powodu braku własnych kopalni srebra pierwsze grosze polskie powstawały z innych monet, m.in. groszy praskich. Jednocześnie pogorszyła się ich jakość.
Ważnym okresem dla polskiego systemu pieniężnego były lata panowania Zygmunta I Starego (1467-1548), który wprowadził ważne reformy mające na celu ograniczenie zjawiska przetapiania lepszych monet na gorsze, z czego czerpali ogromne zyski przede wszystkim Krzyżacy oraz by zachować autentyczność monet i utrudniać fałszerstwa. W ich wyniku w obiegu znalazły się denary, ternary i grosze, w późniejszych latach grosze potrójne (trzeciaki) i poszóstne (szóstaki). Jednostką obrachunkową stał się 1 zł, który miał wartość 30 groszy.
Pierwsze polskie bankonty
Pierwsze banknoty pojawiły się w Polsce 16 sierpnia 1794 r. w Warszawie, podczas insurekcji kościuszkowskiej. Były to bilety skarbowe i zdawkowe, które miały zastąpić monety, których nie można było wybić.
Pierwsze bilety skarbowe miały wartość 5, 10, 25, 50, 100, 500 i 1000 zł. Dawały posiadaczowi prawo do wypłaty w monetach danej kwoty przez Skarb Narodowy. Natomiast bilety zdawkowe były drukowane w nominałach 5 i 10 groszy oraz 1 i 4 zł.
Wczesne polskie banknoty nie zyskały popularności. Po pierwsze, miały ograniczony zasięg i niewielkie nakłady. Po drugie, ludność nie przejawiała zaufania do obietnic władzy dotyczących przyszłej wypłaty w monetach.
Z ciekawostek dodamy, że pierwsze polskie banknoty były drukowane na nietrwałym papierze, przez co do dzisiaj zachowało się niewiele egzemplarzy. Te, które przetrwały, uzyskują rekordowe ceny na aukcjach kolekcjonerskich: w 2019 r. banknot 500 zł z roku 1794 r. został sprzedany za kwotę 220 tys. zł.